creative commons ne demek?

Creative Commons (kısaca CC), telif hakları alanında esneklik ve paylaşımı yaygınlaştırmak amacıyla kurulmuş küresel ölçekte bir düşünce hareketi ve kâr amacı gütmeyen bir kuruluştur.

Bu kuruluş, bir eserin internet ortamındaki kullanım koşullarının telif sahibi tarafından belirtilmesini sağlayan, Creative Commons lisansı (CC lisansı) olarak adlandırılan, telif lisanslarını geliştirmiştir. CC lisansları, "Her hakkı saklı" yerine, "bazı hakları saklı" yaklaşımı ile çalışır.¹ Şarkılardan Youtube videolarına ve bilimsel araştırmalara kadar yaklaşık 2 milyar eserde CC lisansları ve kamu malı araçları, kullanılmaktadır.²

CC lisanslamasının temelinde bilginin ve yaratıcılığın pazar değeri yaratacak basit mallar değil, insanlığın ortak kültürünün yapı taşları olduğuna ilişkin düşünce yatmaktadır.³ Bu nedenle CC lisanslarının kullanımı ve CC lisanslı eserlerin yaygınlaşması açıklık, paylaşma ve işbirliğini destekleyen Creative Commons düşünce hareketinin büyümesine destek olmuştur.

Kâr amacı gütmeyen Creative Commons adlı kuruluş, CC lisanslarını ve CC lisansları etrafında şekillenen küresel dayanışmayı desteklemek üzere 2001 yılında ABD'de aralarında fikri mülkiyet konusunda uzman James Boyle, Michael Carroll, Molly Shaffer Van Houweling ve Lawrence Lessig, MIT’de bilgisayar bilimleri profesörü Hal Abelson, hukuk kökenli belgesel filmci ve siber hukuk uzmanı Eric Saltzman gibi sanatçı ve entelektüellerin bulunduğu bir grup tarafından Center for the Public Domain⁴ kuruluşunun desteğiyle kurulmuştur. Lisansları güncel tutmak, CC lisansları etrafında şekillenen küresel topluluğa destek olmak üzere hareketin içinde ve dışında açık eğitim, telif hakkı reformu gibi konularda eğitim, savunuculuk, işbirlikleri gerçekleştirmek üzere çalışır.

Amaç

Creative Commons'ın amacı; teknoloji, elektronik ortamda içeriklerin aynı anda milyonlarca kişi tarafından tüketilmesini, hızlı ve kolay şekilde kopyalanmasını, paylaşılmasını ve türetilmesini mümkün kılarken bu olanaklardan yararlanma yetisinin telif hakkı yasaları nedeniyle kısıtlanmasını önlemektir.⁵

Creative Commons amacına ulaşmak için sanatçılara ve genel olarak tüm eser sahiplerine, yasanın kendilerine tanıdığı kimi hakları kamuyla paylaşabilmelerine imkân verecek, özel olarak hazırlanmış telif lisansı sözleşmeleri önermektedir.⁶ Özgür Yazılım Vakfı tarafından daha önce meydana getirilen GNU Genel Kamu Lisansı (GNU GPL) metinlerini temel alan bu sözleşmelerin özelliği, yaratıcı kişilere, telif hakkından tamamen feragat etmeksizin eserlerini paylaşıma açmalarına imkân tanımasıdır.⁷

Sahibi tarafından Creative Commons lisans sözleşmesi altında kamuya sunulan eserler, ticaret dışı amaçlar için kullanımını destekleyerek ("nc" -non commercial/ticari olmayan -ile işaretlenmiş modellerde), internetin alışveriş kanalı yerine, gerçek bir bilgiye erişim platformu haline gelebilmesi yönünde tamamen bağımsız ve gönüllü katkı anlamına gelmektedir.

Yapı

Creative Commons Küresel Ağı

Creative Commons Küresel Ağı, açık hareketle ilgili çeşitli aktivite ve projeler konusunda işbirliği yapan, Creative Commons'ın değerlerini ve vizyonunu benimsemiş gönüllü kişi ve toplulukları içerir. Küresel Ağ'da 2021 itibarıyla dünya genelinde yaklaşık 600 üye ve 40'tan fazla şube bulunur.⁸ Aralarında hukukçular, aktivistler, akademisyenler, sanatçılar bulunur. Ağdaki gönüllüler lisansların tercümesini yapmak, kendi ülkelerinde savunuculuğunu yapmak, eğitimler vermek gibi konularda çalışırlar.

Küresel Ağ, Creative Commons genel merkezinden ayrı bir yönetim yapısına sahiptir: Bir ülkedeki şubeler, belirli bir alanda çalışan platformla ve küresel ağ konseyi (üyeleri seçimle belirlenmiş şube temsilcileri ve Creative Commons Genel Merkezi'nin temsilcilerinden oluşur.⁹

Creative Commons, 2020 yılı itibarıyla gelişmiş batı ülkelerinin yanı sıra Ürdün, Malta, Türkiye, Meksika ve İsrail’in de bulunduğu 43 ülkede faaliyettedir.¹⁰

Creative Commons Genel Merkezi

2001 yılında Kaliforniya merkezli bir kurum olarak kurulan CC kuruluşunun genel merkezi dağınık bir yapıdadır; ofisi yoktur. Yönetim kurulu, denetim, kurulu, danışma kurulu ve çalışanları dünyanın değişik yerlerinde bulunur.¹¹¹²

Lisans türleri

Creative Commons'un eser sahibinin isteğine uygun olabilecek değişik lisansları mevcuttur.¹³ Creative commons araçları sadece lisanslardan ibaret olmayıp buna kimi işaret, etiket ve diğer belgeler de eklenebilir. Bundan başka, CC lisanslı eserlerin Internet tarayıcı programlar tarafından algılanmasını sağlayan elektronik etiket de mevcuttur. Yukarıdaki etiketin bir eserle ilgili olarak kullanılması, eser sahibinin bazı haklarını elde tutarken, kimi bazı haklarını da kamuyla paylastığı anlamını taşır. Aşağıda açıklanacak 6 tip lisans için de aynı etiket kullanılır. Bir başka araç olan “commons deed”, kısaca kamuya ilgili lisans tipiyle ilgili bilinmesi gerekenleri açıklar. Aynı zamanda her bir lisans için kullanım kapsamını açıklayan basit semboller de bulunmaktadır.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Lisansın kısa adı</th> <th>Şartlar</th> <th>Lisansın logosu</th> <th>Açıklaması</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td>BY</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> </ul></td> <td></td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilirsiniz, üzerinde değişiklik yapıp yenisini üretebilirsiniz, ticari amaçla kullanabilirsiniz. Sağlanması gereken tek şart, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesidir.</td> </tr> <tr class="even"> <td>BY-SA</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> <li>İlk lisans modeli korunacak</li> </ul></td> <td> </td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilirsiniz, üzerinde değişiklik yapıp yenisini üretebilirsiniz, ticari amaçla kullanabilirsiniz. Sağlanması gereken iki şart var. İlki, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesi. İkincisi, eserin tüm kopyalarında veya eserden üretilmiş yeni eserlerde de aynı, benzer ya da uyumlu bir lisansın kullanılmaya devam edilmesi. Bu lisans <a href="GNU_Genel_Kamu_Lisansı" title="wikilink">GNU GPL</a> lisanslarının felsefesine uygun, özgür bir lisans modeli olarak kabul edilir.</td> </tr> <tr class="odd"> <td>BY-ND</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> <li>Özgün hali korunacak</li> </ul></td> <td> </td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilir ve ticari amaçla kullanabilirsiniz. Sağlanması gereken iki şart var. İlki, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesi. İkincisi, esere dokunulmaması ve özgün halinin korunması.</td> </tr> <tr class="even"> <td>BY-NC</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> <li>Ticari kullanılamayacak</li> </ul></td> <td> </td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilir ve üzerinde değişiklik yapıp yenisini üretebilirsiniz. Sağlanması gereken iki şart var. İlki, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesi. İkincisi, eserin hiçbir kopyası veya eserden üretilmiş yeni eserlerin hiçbirisinin ticari ortamda kullanılmaması.</td> </tr> <tr class="odd"> <td>BY-NC-SA</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> <li>Ticari kullanılamayacak</li> <li>İlk lisans modeli korunacak</li> </ul></td> <td> </td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilirsiniz, üzerinde değişiklik yapıp yenisini üretebilirsiniz. Sağlanması gereken üç şart var. İlki, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesi. İkincisi, eserin hiçbir kopyası veya eserden üretilmiş yeni eserlerin hiçbirisinin ticari ortamda kullanılmaması. Üçüncüsü, eserin tüm kopyalarında veya eserden üretilmiş yeni eserlerde de aynı, benzer ya da uyumlu bir lisansın kullanılmaya devam edilmesi.</td> </tr> <tr class="even"> <td>BY-NC-ND</td> <td><ul> <li>Eserin ilk sahibi belirtilecek</li> <li>Ticari kullanılamayacak</li> <li>Özgün hali korunacak</li> </ul></td> <td> </td> <td>Bu lisansa sahip eseri kopyalayabilirsiniz. Sağlanması gereken üç şart var. İlki, eserin tüm kopyalarında eserin ilk sahibinin belirtilmesi. İkincisi, eserin hiçbir kopyası veya eserden üretilmiş yeni eserlerin hiçbirisinin ticari ortamda kullanılmaması. Üçüncüsü, esere dokunulmaması ve özgünlüğünün korunması.</td> </tr> </tbody> </table>

Bütün lisans türleri kullanıcıya dünya genelinde bedelsiz, münhasır olmayan (non-exclusive ) ve sürekli kullanım hakkı vermektedir. Buna göre her lisans, eserin re-prodüksiyonuna, derleme eserler içine alınmasına, dağıtılmasına, kamuya sunumuna ve icrasına izin vermektedir. İşlemeye izin veren lisanslar, aynı zamanda ortaya çıkan işlemenin kopyalarının dağıtılmasına ve icrasına da izin verir.